اهمیت شناخت مواد:
یكی از بزرگترین مشكلات مبتلا به صنایع پلیمری و بازیافت پلیمرها، عدم شناخت مراكز تولیدی و یا فروش مواد اولیه از مواد پلیمری است و همین امر سبب میگردد مواد مناسبی خریداری نشود و یا قطعه تولید شده با افت کیفیت مواجه گردد.
برای مثال:
1- پس از اتمام مواد، جایگزینی آنها درست انجام نمی شود و خواصّ محصول جدید با مشخصات تولیدات قبلی تفاوتهای محسوسی دارد، حتی اگر جنس و نوع انتخاب شده ساخت همان شرکت قبلی باشد ولی به دلیل متفاوت بودن گونه افت خواصّ زیادی در قطعات جدید بوجود می آید.
2- مواد پلاستیکی زیادی خریداری می شود بدون تست کردن صحت نوع مواد ادعا شده از طرف فروشنده.برای مثال ادعا می شود که 10 تن فیلم پ.پ است در حالی که پی وی سی است.یا گرانول پلی اتیلن است در حالیکه گرانول پ.پ است.
3- قطعه ای با خواص عالی برای مثال پ.پ تقویت شده در زمینه کاری ما از شرکت رقیب به دستمان رسیده که می بایست از ماهیت آن مطلع شویم.
پس برای ورود علمی و آگاهانه در این حوزه و جلوگیری از انتخاب غلط مواد پلیمری باید ابتدا با سه واژهی جنس، نوع و گونه پلیمر آشنا شد و سپس از پارامترهای فنی آنها اطلاعات لازم را بهدست آورد.
هفت پلاستیك پلیاتیلن سنگین، پلیاتیلن سبک، پیویسی، پلیاستایرن، پت , پلی پروپیلن و ABS از اهمیت صنعتی و بازرگانی بسیار بالایی برخوردار هستند در www.polymeresabz.com. به اطلاعات بیشتری در این زمینه پرداخته شده است.
در این دوره به بررسی روشهای شناسایی كیفی این پلاستیكها پرداخته می شود.
برای این منظور سه مبحث زیر بسیار مهم است:
الف: روشهای سادهی تشخیص پلاستیكها از لاستیكها
ب: روشهای تشخیص پلاستیكهای گرمانرم از گرماسخت
پ: آزمایشهای ساده و کم هزینه برای تشخیص
پلاستیکها از چه موادی تشکیل شده اند؟
یك آمیزه پلاستیكی كه شناخت و معرّفی آنها اامی است عبارتند از:
1 . پلیمر پایه (مهمترین جزء آن قطعه است.)
2 . پركنندهها
3 . نرم كننده (در صورت امكان)
مهمترین قسمت یك آمیزه، پلیمر پایه آن است بنابراین اگر شناسایی جنس و نوع درست انجام شود، با اهمیتترین بخش فرآیند با موفقیّت صورت پذیرفته است در غیر این حالت اگر تنها افزودنیهای آمیزه درست شناسایی شده باشند، گزارشكار گمراهكننده و فاقد ارزش خواهد بود.
بنابراین شناسایی كیفی یك قطعه پلاستیكی عبارتست از مشخص نمودن جنس اجزاء اصلی شركتكننده در آمیزه (فرمولاسیون) آن قطعه، كه معمولاً جنس پلیمرپایه آن مشخص میشود (صرفنظر از مقدار آن در آمیزه).
مراحل اولیه شناسایی كیفی پلاستیكها با استفاده از آزمایش های ساده
اولین گام در شناسایی كیفی یك پلاستیك
گام اول برای شناسایی كیفی یك پلاستیك مجهول عبارتست از استفاده از خواصّ ظاهری و مكانیكی است:
بهعنوان مثال آیا نمونه شفاف است یا كدری؟
انعطافپذیر است یا خیر؟
خاصیت كشسانی دارد؟
سخت است یا نرم؟
دانسیتهی آن چقدر است؟
و شرایط كاركرد قطعه چیست؟
از هر كدام از این اطّلاعات میتوان سر نخهای اولیه شناسایی كیفی را به دست آورد.
مثال: از بررسیهای یک نمونه فیلم شفاف نتایج مقدماتی زیر گرفته شده است:
الف. فیلم نمونه مجهول شفاف است
ب. نمونه در برابر حرارت در محدوده حرارتی (111 ˚C) ذوب میشود
پ. در دمای نمونه فیلمی روی سطح آب شناور باقی میماند به عبارت دیگر دانسیته آن کمتر از یک گرم بر سانتیمتر مکعب است
ت. در اثر تماس با آب جذب آب نمیکند
ث. در اثر ذوب فیلم تودهای به دست آمد که دارای ظاهری کدر و ابری رنگ میباشد
ج. هنگام ذوب شدن و خصوصا با بالا رفتن حرارت بعد از ذوب پلاستیک بویی شبیه به موم و واکس از نمونه به مشام میرسید.
جمع بندی و استفاده از این اطّلاعات در مباحث آینده مطرح خواهد شد
گام دوم آزمونهای اولیه شناسایی كیفی پلاستیكها
آزمایشهای مقدّماتی كه در این مبحث معرفی میشوند در عین سادگی، ارزانی و امكان انجام سریع، اطّلاعات كلیدی و مهمی را از ماهیّت پلیمر مجهول آشكار میسازند.
2-1 آزمونهای تجزیه حرارتی
در بررسیهای مقدماتی و غیر کمّی، از دو روش تجزیه حرارتی (پیرولیز) و سوزاندن زیاد استفاده میشود .
نتایج هر دو روش مکمل هم بوده و برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز به کار میرود.
نکته قابل تذکر این است که، کاربرد این دو روش، باید قوه تشخیص، حس بویایی قوی، تجربه لازم و صبر و دقت کافی در پردازش اطّلاعات فراوان به دست آمده از این روشها را داشته باشد.
2-2 تعیین PH گازهای حاصل از تخریب حرارتی پلیمر
قطعه كوچكی از یك پلاستیك به اندازه یك عدس بزرگ را درون یك بوته چینی یا لوله آزمایش كوتاه در معرض هوا، به صورت تماس غیرمسقیم با شعله یك چراغ الكلی، حرارت میدهند تا پلیمر به تخریب حرارتی خود برسد و گازهایی كه در اثر تخریب و تجزیه حرارتی از عوامل و عناصر سازنده پلاستیك بهوجود آمدهاند، متصاعد گردند.
در چنین حالتی PH گازهای خارج شده را توسط معرفّها (اندیكاتورها) اندازهگیری میكنند، در اثر این تجزیه ملكولی، برخی از عناصر كلیدی تشكیلدهنده زنجیره پلیمر و گروههای جانبی آن مشخّص میگردند.
بسته به ماهیت اسیدی، خنثی یا بازی بودن PH گازهای متصاعد شده، گروهی كه پلیمر مجهول به آن وابسته است مشخص میشود.
در شكل (1) یك نمونه پلاستیكی در حال انجام آزمایش PH متری دیده میشود (هنوز گازهای ناشی از تخریب حرارتی از دهانه لوله به سمت متصاعد نشدهاند).
2-3آزمون شعله
آزمون شعله غالباً در راستای شناسایی كیفی پلاستیكها و الیاف كاربرد فراوان دارد، در حقیقت هدف از انجام این آزمایش بررسی و تحقیق پیرامون رفتار و پدیدههایی است كه یك پلاستیك هنگامی كه در داخل شعله قرار میگیرد، در درون آتش و پس از خروج از آتش از خود بروز میدهد.
از ویژگیهای آزمون شعله سرعت انجام، سهولت آزمایش و اقتصادیبودن آن است ضمن این كه مجموعه اطّلاعات به دست آمده، متنوع و بسیار كاربردی هستند.
توجه: معمولاً تنها با انجام یك آزمایش مانند شعله نمیتوان از صحّت شناسایی كیفی یك پلاستیك مجهول مطمئن شد، همانطور كه در مبحث قبل بیان گردید با تعیین PH گازهای حاصل از یك نمونه مجهول نیز به تنهایی شناسایی جنس پلاستیك مجهول امكان پذیر نبود، با این مقدمه باید اذعان كرد جنس پلاستیك مجهول را با مجموعهای از نتایج چند آزمون مختلف كه كنار هم گذاشته شوند تا اطمینان كامل از صحّت تشخیص كیفی فراهم گردد.
نتایج حاصل از آزمایش شعله
گرم نمونه را به وسیله اسپاتول فی روی لبه خارجی شعله بگیرید. مقدار کمی در حدود نیم
اگر نمونه بلافاصله شعلهور نشد، به مدت چند ثانیه آن را درون شعله قرار دهید و سپس آن را از شعله دور کنید.
سهولت در شعله وری، بو، خود اطفائی، تغییر رنگ، ذوب و تجزیه نمونه، سوختن نمونه، رنگ شعله باید مورد توجه قرارگیرد.
پس از آن نمونه باید به منظور تعیین جنس خاکستر نیز سوزانده شود.
با پاسخ به سوالات زیر و در نظر داشتن عناصر تشکیل دهنده پلیمر مجهول و جداول پیوست میتوان پلاستیك را تاحدودی شناسایی کرد .
الف- آیا نمونه به حالت مذاب در میآید؟
ب- آیا پلاستیك به آسانی شعلهور میشود؟
پ- آیا ماده به سختی میسوزد؟
ت- شعله چه رنگی است؟
ث- آیا از نمونه در حال سوختن قطره میچكد؟
ج- آیا قطرات در حین چكیدن مشتعل هستند؟
چ- آیا نمونه پس از سوختن از خود خاکستر بجا میگذارد؟
ح- آیا نمونه پس از بیرون آمدن از شعله خود به خود خاموش میشود؟
خ- آیا نمونه ذغالی میشود؟
د- چه بویی از سوختن پلاستیك حاصل میشود؟
هر كدام از این ویژگیهای دهگانه به عناصر شركتكننده در واحد تكرار شونده، ساختار ملكولی و پیوندهای فیزیكی بین زنجیرها بستگی دارد كه آشنایی با آنها باعث شناسایی كیفی پلاستیك تحت آزمون خواهد شد.
بررسی بوهای متصاعد شده در حین آزمون شعله پلاستیكها
بوهایی كه از سوختن پلاستیكها ایجاد میشود برانگیخته از ساختار ملكولی و مواد افزودنی آنها است، اغلب پلاستیكهای گرمانرم خالص، در حین سوختن بوهای كاملاً مشخصی تولید میكنند.
باید توجه داشت كه پركنندههای آلی، پایداركنندهها، و سایر افزودنیهای اضافه شده به آمیزه پلاستیك در حین سوختن روی بوی پلیمر خالص تاثیر میگذارند، بنابراین هرقدر پلیمر خالصتر باشد بوی متصاعد شده بهتر قابل تشخیص خواهد بود.
چند مثال برای تشخیص :
بویی كه از سوختن پلیاتیلن نسبتاً خالص بوجود میآید رایحهی پارافینها و واكسها را تداعی میكند زیرا با ساختمان ملكولی آنها تشابه دارد.
بویی كه از سوختن پلیاستایرن خالص به مشام میرسد عطری نسبتاً خوش و شبیه به شكلات دارد كه سوختن آن با ایجاد دوده همراه است.
پلیآمیدها بخاطر مشابهت ملكولی با پلیپپتایدها كه پروتئینها از آنها مشتق می شوند اغلب بویی شبیه سوختن شاخ حیوانات (دارای پایه پروتئینی هستند) را منتشر می سازند.
2-4 آزمون بررسی گستره ذوب پلاستیكهای گرمانرم
در پدیده ذوب یك پلیمر، حرارت دریافت شده نیروهای بین زنجیرهای پلاستیك را تا آن حد كاهش میدهد كه زنجیرها میتوانند روی هم بلغزند و جاری شوند یا تحت تنش وارد بر آن، ملكولهای پلاستیك مذاب بهحركت در آیند آنچه شایان دقّت است پدیده ذوب در پلاستیكها فقط در گروه پلاستیكهای بلوری و نیمه بلوری دیده میشود، و این تغییر حالت فیزیكی پلاستیك در آمورفها حتی در زیر دستكاه میكروسكوپ دارای صفحه داغ[1] چندان ملموس نیست.
چون در فرآیندهای پلیمریزاسیون مواد پلیمری توزیع جرم ملكولی وجود دارد و همه زنجیرها دارای جرم ملكولی یكسان نیستند، در حین ذوب ابتدا زنجیرهای سبكتر و سپس سنگینتر ذوب می شوند كه همین امر موجب بهوجود آمدن پدیدهی گستره ذوب در پلاستیكها میشود. در جدول (1) گستره ذوب شش پلاستیك مهم ارائه شده است.
جدول (1) ارائه گستره ذوب شش پلاستیك مهم
گستره ذوب | نام پلاستیك |
115 ± 4 C | LDPE |
127 ± 4 C | HDPE |
125 ± 4 C | LLDPE |
165 ± 5 C | PP |
255 ± 5 C | PET |
328 ± 5 C | PTFE(Teflon) |
آزمون تعیین دانسیته
دانسیته یا وزن مخصوص هر قطعه عبارتست از وزن واحد حجم آن، و مقدار آن از فرمول d = M/V gr/cm3 محاسبه میشود. هر قدر قطعهی پلیمری كه در نظر است وزن مخصوص آن اندازهگیری شود خالصتر باشد (دارای مواد افزودنی كمتر)، دانسیته آن به مقادیر مندرج در كتب و جداول نزدیكتر خواهد بود.
در جدول (4) دانسیته تقریبی تعدادی از مهمترین پلاستیکهای صنعتی و پرمصرف باهم مقایسه شدهاند.
تعیین دانسیته یك قطعه پلاستیكی از نظر كنترل كیفیت بسیار مهم، ولی از جهت كمك به شناسایی كیفی حائز اهمیت زیادی نیست.
جدول (4) مقایسه دانسیته تقریبی تعدادی از مهمترین پلاستیکهای صنعتی و پرمصرف
Density (g/cm3 ) | Material |
0.85-0.92 0.89-0.93 0.94-0.98 1.04-1.06 1.04-1.08 1.34-1.40 1.38-1.41 2.1-2.3 | Polypropylene (PP) High-pressure (low-density) polyethylene (LDPE) Low-pressure (high-density) polyethylene (HDPE) Acrylonitrile-butadiene-styrene copolymers (ABS) Polystyrene (PS) Polyethylene terephthalate (PET) Rigid PVC Polytetrafluoroethylene |
آزمون قابلیت انحلال
در آزمون حلالیّت مسالهی انحلال یا عدم انحلال یک پلاستیک در یک یا چند حلال در دمای محیط یا بالاتر مورد بررسی قرار میگیرد.
حلالیت نه تنها به اجزای تشکیل دهنده یک پلیمر بلکه به درجه پلیمرشدن، میزان شاخه ای بودن، شبکهای بودن و ایزومری ، نظم فضایی، و بلورینگی مواد پلیمری بستگی دارد.
در آزمون انحلال، باید موارد زیر یادداشت شود و بر مبنای این مشاهدات نتیجهگیری به عمل آید:
الف - آیا پلیمر در حلال متورم میشود؟
ب - آیا مقدار کمی از پلیمر حل میشود؟
پ - آیا محلول گرانرو میشود؟
ت - آیا تغییری در رنگ محلول ایجاد میشود؟
ث – آیا محلول کدر میشود؟
در صورت بروز هرگونه شبهه درباره مواد حل شده، محلول باید روی یک شیشه ساعت برای تعیین مواد حل شده تبخیر شود. با پاسخ به سوالات یک تاپنج و با استفاده از جداول مربوطه میتوان پلیمر مجهول را تاحدودی شناسایی کرد.
آزمون رنگ
آزمون رنگ، بر اساس واکنش پلیمر بامعرف است که منجر به تشکیل رنگ ناشی از تولید فراورده میشود .
واکنشهای تشکیل رنگ هنوز مفیدترین آزمون برای شناسایی مشخصات ساختاری و گروههای عاملی حتی در آزمایشگاههایی که دارای تجهیزات پیشرفته هستند، میباشد . از مزایای آزمون رنگ، میتوان به حساسیت، مهارت، صرفه اقتصادی، زمان، مکان و حداقل تجهیزات با کاربری آسان اشاره نمود.
نتیجهگیری:
هدف از طرح مباحث فوق این است که به محض دیدن یك قطعه پلیمری با استفاده از ابتداییترین حركات و آزمونها مانند بازتاب قطعه در برابر كشیدن، خم كردن، پیچاندن، فشار دادن آن بین دو ناخن، ارزیابی برجهندگی و عكسالعمل آن در اثر برخورد با زمین، شفافیّت ظاهری و سایر آزمایش های اولیه نظیر دانسیت ,پ هاش متری و حلالیت بتواند بهسرعت تشخیص دهد که پلیمر مجهول به كدام یك از خانوادههای پلاستیك یا لاستیك وابسته است و در ادامه بتواند استنباط كند که مجهول مورد نظر به کدام یک از گروههای پلاستیکها تعلق دارد و متناسب با ماهیت آن باید راهكارهای عملی را برای تشخیص نوع آن در پیش گیرد.
بیشتر پلیمرها در مجموعهی پلاستیكها جای دارند و لاستیكها از نظر تعداد در مقایسه با پلاستیكها بسیار محدودترند، بنابراین ضروری است كه کاربر پلیمر، اطّلاعات وسیع در زمینههای مختلف پلاستیكها داشته باشد.
منابع و مآخذ
- Hawley G G., The Condensed Chemical Dictionary, Van Nostrand Reinhold Comp., 1981.
- Polymers, identification and analysis preliminary test method, ISIRI 8391, 1st edition, 1384.
- Braun D. , Identification of plastics, Hanser publication, Germany, 1984.
4. كراوس آ، لانگ آ، آشنایی با تجزیه شیمیایی پلاستیكها(تئوری و عملی)، ترجمه دكتر محمود محرابزاده، مركز نشر دانشگاهی، چاپ اول، 1365.
5. نعمتی سعید ، آنالیز و شناسایی کیفی و کمّی پلیمرها(تئوری و عملی)، جهاد دانشگاهی امیرکبیر، چاپ اول، 1391
مولف:مهندس سعید نعمتی شرکت پویاپلیمرامیرکبیر info@polymeresabz.com
پلی آمید، نایلون (Polyamide - PA) چیست؟
۲۵-MFI یا MFR شاخصی مهم ولی نه چندان شناخته شده در صنعت بازیافت
كه ,پلاستیك ,شناسایی ,یك ,نمونه ,پلیمر ,شناسایی كیفی ,یك پلاستیك ,پس از ,در حین ,استفاده از ,مهمترین پلاستیکهای صنعتی ,دانسیته تقریبی تعدادی
درباره این سایت